تعریف اعتکاف
در لغت : به معناى توقف در جایى است .
در اصطلاح: ماندن سه روز و بیشتر در مسجد به قصد عبادت و بندگی خداوند بزرگ با شرایط خاص .
فضیلت اعتکاف :
اعتکاف اثر عمیقى در تصفیه روح و توجه ویژه به پروردگار و پرورش روح تقوا و خویشتن داری از گناه، و همچنین خودشناسى و خداشناسى دارد .
اعتکاف مجموعه ای مرکب از مهم ترین عبادات واجب و مستحب است؛ لذا معجونی است شفا بخش و سازنده؛ هم اثر نماز در آن است که یاد خدا و باز دارندگی از گناهان است و هم نتیجه روزه که سرّی از اسرار الهی است .
۱- پیامبر اکرم (ص) :
«هر کس از روی ایمان و حسابگری معتکف شود، گناهان گذشته او بخشیده می شود.» و همچون انسانی که تازه از مادر تولد یافته، این نشان می دهد که اعتکاف آن قدر اهمیت دارد که می تواند گناه گذشته انسان را پاک کند . (کنزالعمال جلد ۸ حدیث ۲۴۰۰۷)
۲- پیامبر اکرم (ص)
« معتکف گناهان را متوقف نموده و از بین می برد و اجری بسان اجر انجام دهنده تمام کارهای نیک دریافت می دارد.» (کنزالعمال جلد ۸ حدیث ۲۴۰۱۲)
۳ -امام سجاد علیه السلام :
«من اعتکف عشرا فی رمضان کان کحجتین و عمرتین» هرکس در ماه رمضان ده روز معتکف شود ارزش آن معادل دو حج و عمره می‌باشد) سفینهالبحار، ج ۶، ص ۳۳۴ – وسائلالشیعه، ج ۷، ص ۴۱۳، انتشاراتمکتبهالاسلامى (.
در نتیجه
اعتکاف با حج شباهت های زیادی دارد
بعضی ازکارهایی که در حج ممنوع است در اعتکاف نیز بایستی ترک شود؛ مانند ترک نگاه به آینه، و عطر زدن و مجادله و… که تمرین دوری از محرمات است و بخشش گناهان را در پی دارد.
اما ادعای فضیلت اعتکاف بر حج ادعا گزافی نیست چرا که در احادیث فضیلت یک اعتکاف در ماه رمضان برابر است با دو حج و دو عمره آنچنان که
زمان اعتکاف :
مهم‌ترین ایام برای اعتکاف (ایام البیض)است،البته فضیلت دهه آخر ماه رمضان بیشتر است.
ایام البیض چیست ؟(روزهای سپید)
منظور، سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم ماه قمری است که «شب‌های مهتاب» دارند. .(فرهنگ معین).
احکام اعتکاف :
با توجه به اهمیت اعتکاف، لازم است معتکفین به احکام آن نیز آگاهی داشته باشند لذا در اینجا به گزیده ای از احکام اعتکاف می پردازیم.
شرایط اعتکاف
سوال : شرایط صحت اعتکاف چیست؟
- معتکف عاقل باشد.
- با قصد قربت باشد.
- اعتکاف حداقل سه روز متوالى باشد.
- از مسجد بدون عذر خارج نشود.
- در یکى از مساجد چهارگانه و یا مسجد جامع شهر باشد. (مساجد چهار گانه عبارت است از: مسجد الحرام، مسجد نبوى (مدینه)، مسجد کوفه و مسجد بصره)
- اگر اعتکاف با حق شوهر منافات داشت، با اجازه او باشد.
- اگر اعتکاف باعث اذیت و آزار پدر و مادر شود، با اجازه آن دو باشد.
محرمات اعتکاف
سوال : محرمات اعتکاف کدام است؟
محرمات اعتکاف ۵ تاست که ۳ مورد آن عبارت است از :
۱- خرید و فروش غیر ضرورى،
۲- بوییدن عطر و گیاهان خوشبو به قصد لذت بردن،
۳- مجادله به منظور غلبه بر دیگرى و اظهار فضل.(اعم از مباحث علمی ،فرهنگی و سیاسی)
مبطلات اعتکاف
سوال : انجام دادن چه کارهایى، اعتکاف را باطل مى کند؟
همه مراجع به جز آیه الله شیخ جواد تبریزی
۱- هر کارى که مبطل روزه است اعتکاف را باطل مى سازد بنابر احتیاط واجب،
۲- انجام دادن سایر محرمات اعتکاف نیز مبطل اعتکاف است.
تبصره : به رساله ایشان مراجعه شود .
اقسام اعتکاف
سوال : اعتکاف واجب است یا مستحب؟
همه مراجع: اعتکاف در اصل، یک عمل مستحبى است؛ ولى ممکن است به سببى – مانند نذر، عهد یا قسم – واجب شود. به عنوان مثال انسان نذر مى کند یا با خداى خود عهد مى بندد که اگر در فلان کار، موفق شد، یا از فلان بیمارى شفا پیدا کرد، چند روز در مسجد معتکف شود.(العروه الوثقى، ج ۲، الاعتکاف)
زمان اعتکاف
سوال : آیا در هر زمان که بخواهیم مى توانیم، معتکف شویم یا زمان خاص دارد؟
همه مراجع: در هر زمان که روزه صحیح باشد، اعتکاف نیز صحیح است. اعتکاف زمان خاصى ندارد؛ ولى بهترین زمان براى انجام آن، ماه مبارک رمضان به ویژه دهه آخر آن است.(العروه الوثقى، ج ۲، الاعتکاف)
روزه قضا در اعتکاف
سوال : آیا روزه هاى قضا که بر عهده داریم، مى توانیم در اعتکاف بگیریم؟
همه مراجع: آرى، جایز است.(العروه الوثقى، کتاب الاعتکاف، م ۴)
اجازه پدر
سوال : آیا اعتکاف فرزند بدون اجازه پدر صحیح است یا خیر؟
همه مراجع:
اگر باعث اذیت و آزار والدین نباشد، نیاز به اجازه نیست و اعتکاف صحیح است.
تعلیقات على العروه، ج ۱، احکام الاعتکاف، م ۹
اجازه شوهر
سوال : آیا زن براى رفتن به اعتکاف، نیاز به اجازه شوهر دارد و اگر بدون اجازه برود، آیا اعتکافش صحیح است؟
همه مراجع
زن باید با اجازه شوهرش به اعتکاف برود و اگر اجازه ندهد چنانچه باعث تضییع حق (زناشویى) او شود بنابر احتیاط واجب اعتکافش باطل است و اگر با حق او منافات نداشته باشد، اعتکافش صحیح است.
مکان اعتکاف
مسجد جامع
سوال : منظور از مسجد جامع چیست؟
همه مراجع: مسجد جامع مسجدى است که اقشار مختلف مردم، در آن شرکت مى کنند و اختصاص به محله یا صنف خاصى ندارد.
سوال : با توجّه به اینکه اعتکاف باید در مسجد جامع شهر باشد، آیا جایز است در مسجد دانشگاه اعتکاف را به قصد رجا انجام داد؟
الله خامنه اى : اعتکاف در غیر مسجد جامع (اعم از مسجد دانشگاه و محله) به قصد رجا ء صحیح است.
تلفن در اعتکاف
سوال : گفت وگو با تلفن همراه در مسجد، در موارد غیرضرورى و مکرر، چه صورت دارد؟
همه مراجع: اشکال ندارد.
درس و اعتکاف
سوال : آیا جایز است در اعتکاف، دروس خود را مباحثه کرد؟
همه مراجع به جز آیت الله تبریزی : درس خواندن، حل مسائل و مباحثه – به ویژه در امور دینى – بسیار کار پسندیده اى است؛ ولى اگر مباحثه و مجادله به منظور غلبه بر دیگرى و اظهار فضل باشد، حرام است اعتکاف را نیز باطل مى سازد. معیار تشخیص آن، قصد و نیت شخص است. (تعلیقات على العروه، ج ۲)
قطع اعتکاف
سوال : آیا قطع اعتکاف گناه دارد؟
همه مراجع: اگر اعتکاف واجب باشد ( که به علت نذر،عهد و یا قسم واجب شده ) و یا دو روز اعتکاف مستحبى را گذرانده باشد و بخواهد اعتکاف را به هم بزند، معصیت کرده است. (العروه الوثقى، شرائط الاعتکاف، م ۳۹)
سوال : آیا معتکف مى تواند به هنگام نیت اعتکاف، شرط کند که هر زمان خواست (هر چند بدون عذر)، از اعتکاف خارج شود؟
همه مراجع به جزآیات عظام بهجت،صافی،فاضل،نوری : مى تواند شرط کند که اگر عذر عرفى یا شرعى برایش پیدا شد، بتواند از اعتکاف خارج شود؛ولى بدون عذر جایز نیست. (امام، تعلیقات على العروه، الاعتکاف، م ۴۰)
خروج از مسجد
سوال : در چه مواردى مى توان از مسجد خارج شد؟
همه مراجع: خارج شدن از مسجد جایز نیست؛ مگر به جهت ضرورت عقلى ، عرفى و شرعى؛ مانند: مراجعه به پزشک در موارد اضطرار، رفتن به دستشویى (ضرورت عقلى)، عیادت بیمار، تشییع جنازه مرده (ضرورت عرفى)، غسل و وضوى واجب (ضرورت شرعى). (تعلیقات على العروه، ج ۱ الاعتکاف، م ۳۰)
اعتکاف و کلاس درس
سوال : آیا در ایام اعتکاف، رفتن به کلاس و شرکت در درس ها جایز است؟
همه مراجع: خروج از مسجد و شرکت در کلاس هاى درسى، اشکال دارد.
نیابت در اعتکاف
سوال : آیا نیابت اعتکاف از طرف عده اى از اموات صحیح است؟
همه مراجع: خیر، به نیابت از چند نفر مرده صحیح نیست؛ ولى مى تواند ثواب آن را به روح آنان هدیه کند. (العروه الوثقى، ج ۲، الاعتکاف، م ۳)
سوال : کسى که نذر کرده ایام البیض (روزهاى سیزدهم تا پانزدهم) ماه رجب را اعتکاف کند، چنانچه در این ایام بیمار شود، تکلیف چیست؟
همه مراجع: اگر نذرش به سال خاصى تعیین شده – چنانچه به واسطه بیمارى نتواند روزه بگیرد یا در اعتکاف شرکت کند – تکلیف از او ساقط است و کفاره هم ندارد؛ ولى اگر براى نذرش سال تعیین نشده، مى تواند در سال هاى بعد اعتکاف کند.
افطارى معتکف
سوال : استفاده از افطارى و سحرى معتکفان، براى دیگران چه حکمى دارد؟
همه مراجع: بدون اجازه دهندگان، جایز نیست. (دفتر: همه)
اعتکاف و غسل
سوال : اگر محتلم شویم، غسل را در داخل مسجد انجام دهیم؟
همه مراجع (به جز صافى): اگر معتکف محتلم شود و غسل کردن در مسجد به جهت توقف یا نجس کردن مسجد ممکن نباشد، واجب است از مسجد خارج شود.
قضاى اعتکاف
سوال : چنانچه اعتکاف مستحبى را به جهتى به هم بزند، آیا قضاى آن واجب مى شود؟
همه مراجع (به جز تبریزى، سیستانى و وحید): اگر بعد از روز دوم باطل کند، باید قضاى آن را به جا آورد.
تبصره. قضاى اعتکاف مانند اصل اعتکاف است. بنابراین باید شرایط آن را رعایت کند و حداقل سه روز متوالى روزه بگیرد.
اعتکاف در سیره انبیا و اولیا :
کسی به درستی نمی داند که این عبادت، از چه زمانی آغاز و کیفیت اجزا و شرایط آن در بدو شکل گیری چه چیزهایی بوده است.
ابراهیم و اسماعیل (ع) :
با توجه به آیه ۱۲۵ سوره بقره، می توان نتیجه گرفت که اعتکاف عملی بوده که در شریعت ابراهیم از مناسک و عبادات الهی محسوب می شده. و پیروان ایشان به این عمل مبادرت می ورزیدند و لذا ابراهیم و اسماعیل (ع) از طرف خداوند موظف شده بودند تا محیط لازم را برای برپایی این مراسم مهیا سازند. واگذاری این مسؤولیت خطیر به آنها، گواه بزرگی بر اهمیت عباداتی چون حج، اعتکاف و نماز در پیشگاه خداوند است.
حضرت موسی (ع) :
با آن که مسؤولیت سنگین رهبری و هدایت امت را به دوش داشت، برای مدت زمانی آنان را ترک و برای خلوت با محبوب خویش به خلوتگاه کوه طور شتافت. او در پاسخ به پرسش خداوند که فرمود: چرا قوم خود را رها کردی و با عجله به سوی ما شتافتی؟ عرض کرد: پروردگارا! به سوی تو آمدم تا از من راضی شوی (طه :۸۳و۸۴) .
حضرت زکریا (ع) بود
بیت المقدس از مکانهایی بود که همواره عده زیادی از انسانها، برای اعتکاف در آن گرد می آمدند و به راز و نیاز با پروردگار خویش مشغول می شدند. بزرگ این گروه، حضرت زکریا (ع) بود و از جمله کسانی که در امر اعتکاف سرپرستی می نمود حضرت مریم (ع) است. قرآن در این باره می فرماید ؛ کفالت او (مریم) را زکریا بر عهده گرفت و هر زمان که به محل عبادت او می رفت برای او غذایی مهیا می دید (عمران:۳۷) .”
حضرت مریم (ع)
از قرآن مجید (مریم:۱۶و ۱۷) استفاده می شود که حضرت مریم (ع) آنگاه که به افتخار ملاقات با فرشته الهی نایل آمد از مردم بریده بود و در خلوت به سر می برد.علامه طباطبائی می فرماید: گویا مقصود از دوری مریم از مردم، بریدن از آنان و روی آوردن به اعتکاف برای عبادت بوده است.
حضرت سلیمان :
همواره در مسجد بیت المقدّس معتکف مىشد. گاه یکسال، گاه دو سال، گاه یک ماه و گاه دوماه و گاه کمتر و بیشتر از این مدّت طول مىکشید. و در مدّت اعتکاف مشغول عبادت بود، و آب وغذا برایش مى آوردند تا از مسجد خارج نشود ».
طبق روایات اهل سنت، در دوران جاهلیت هم عملی به عنوان اعتکاف در میان مردم رایج بوده است و مردم توسط این عمل به خدای خود تقرب می جسته اند.اجداد پیامبر اسلام (ص) از پیروان دین حنیف به شمار می روند. اعتکاف در غارها و بیابانها و کوهها، به عده ای از این حنفاء نسبت داده شده است. آنان در جاهای خلوتی که از مردم دور بود به اعتکاف پرداخته و خود را در آن محبوس می کردند و جز برای نیازهای شدید و ضروری، از آن خارج نمی شدند و در آن اماکن به عبادت و تأمل و تفکر در هستی پرداخته و در جستجوی راستی و حقیقت بودند. آنها در آن اماکن خاموش و آرام مثل غار حراء، به عبادت مشغول می شدند.
پیامبر (ص) نیز مانند خود بر دین حنیف یعنی دین حضرت ابراهیم (ع) بود و عبادات متداول آن دین و از جمله اعتکاف را برپا می داشت. قبل از بعثت حضرت محمد (ص) نیز غار حراء محل عبادت و راز و نیاز بود، حضرت رسول اکرم (ص) نیز به اعتکاف در آن مکان مشغول می شدند و در اندیشه سرنوشت بشریت فرو می رفتند.
(سنن الکبری جلد۴ صفحه ۷۶)
اعتکاف در قرآن :
در خصوص واژه اعتکاف، درقرآن مجید ماده عکف ۹مرتبه تکرار شده که دو مورد آن مربوط به موضوع اعتکاف است و درآیه‌های ۱۲۵و ۱۸۷سوره مبارکه بقره آمده است.خداوند متعال می فرماید: و ما به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که خانه مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع کنندگان و سجده کنندگان از هرگونه آلودگی تطهیر کنند.” 🙁 آیه ۱۲۵، سوره بقره)
اعمال اعتکاف :
در مراسم اعتکاف، به ویژه در اعمال ام داوود در ایام البیض، سفارش به خواندن سوره و آیات مخصوصی
نماز جماعت،نماز شب ،نمازهای مستحبی روزانه و مخصوص ماه رجب،دعای ام داوود،زیارت امام حسین (ع)، قرائت قرآن کریم که از جمله آنها، صد مرتبه حمد و توحید، ده مرتبه آیهالکرسی، .توبه و استغفار،و رعایت احکام و حرمت مسجد قرائت سوره های انعام، بنی اسرائیل، کهف، لقمان، یس، صافات، فصلت، شورا، دخان، فتح، واقعه، ملک، قلم و انشقاق تا آخر قرآن .